Các học giả theo truyền thống chia lịch sử Tân La thành ba thời kỳ riêng biệt: Thời kỳ đầu (57 TCN–654 SCN), Thời kỳ giữa (654–780), và Thời kỳ cuối (780–935).

Thay đổi quyền lực

Gia tộc Phác (Park) đã nắm giữ quyền lực trong ba thế hệ trước khi bị gia tộc Tích (Seok) đảo chính. Trong thời gian trị vì của người đầu tiên thuộc gia tộc Tích, Thoát Giải, sự hiện diện của gia tộc Kim tại Tân La đã được đề cập trong một câu chuyện mà theo đó Kim Át Trí (Kim Alji) được sinh ra từ mộ chiếc hộp bằng vàng do Hồ Công (Hogong) tìm ra. Các gia tộc Phác và Tích luôn chống lại nhau để tranh giành quyền lực song cả hai cuối cùng đã bị gia tộc Kim đánh bại. Gia tộc Kim đã trị vì Tân La trong nhiều thế hệ trong khi hai gia tộc Phác và Tích trở thành các quý tộc. Người trị vì cuối cùng của Tân La Thống nhất, Kính Thuận Vương (Gyeongsun), là một thành viên của gia tộc Kim.

Thành lập

Vào thời Tiền Tam Quốc, các tiểu quốc bộ lạc ở trung và nam bộ Triều Tiên đã hợp lại thành các liên minh gọi là Tam Hàn. Tân La bắt đầu với địa vị Tư Lô Quốc (Saro-guk), một trong 12 tiểu quốc thành viên của liên minh Thìn Hàn (Jinhan). Tư Lô Quốc gồm có 6 làng và 6 bộ lạc.

Theo sử sách Triều Tiên, Tân La được Hách Cư Thế thành lập vào năm 57 TCN, xung quanh Gyeongju ngày nay. Hách Cư Thế được cho là đã nở ra từ một quả trứng chim từ một con bạch mã, và khi ông lên 13 tuổi, 6 bộ tộc đã tôn ông lên làm vua và lập nên Tư Lô (Saro, hay Seona). Ông cũng là tổ tiên của gia tộc Park (박, Phác), ngày nay là một trong những họ thông dụng nhất tại bán đảo.

Tư liệu sớm nhất về niên đại thành lập này là Tam quốc sử ký (Samguk Sagi) vào thế kỷ 12. Các bằng chứng khảo cổ hiện đại đã chỉ ra rằng một thực thể thậm chí có thể đã được thành lập sớm hơn trên vùng đất Gyeongju, song còn quá sớm để gọi nó là vương quốc. Chủ biên của Tam quốc sử ký, Kim Bu-sik (Kim Phúc Thức), có thể đã cố gắng hợp pháp hóa sự trì vì của Tân La bằng cách cho nó có một lịch sử thâm so với hai vương quốc đối thủ là Bách Tế và Cao Câu Ly.

Thời kỳ đầu

Đến thế kỷ thứ 2, Tân La đã là một quốc gia riêng biệt trên phần tây nam của bán đảo Triều Tiên. Thực thể này mở rộng ảnh hưởng lên các bộ lạc Thìn Hàn láng giềng, nhưng vào thế kỷ thứ 3, nó có thể vẫn chỉ là một tiểu quốc bộ lạc mạnh nhất trong một liên minh lỏng lẻo.

Ở phía tây, Bách Tế đã tập trung hóa thành một vương quốc vào năm 250 từ liên minh Mã Hàn. Về phái tây nam, Biện Hàn được thay thế bằng liên minh Già Da (Gaya). Ở miền bắc bán đảo, Cao Câu Ly, một vương quốc được thành lập vào khoảng năm 50 TCN, đã tiêu diệt Hán tứ quận cuối cùng vào năm 313 và phát triển thành một thế lực hùng mạnh trong khu vực.

Xuất hiện một chế độ quân chủ tập trung

Nạt Vật (Naemul, 356–402) của gia tộc Kim đã hình thành nên một chế độ quân chủ kế vị, loại bỏ hệ thống nắm quyền luân phiên, và người lãnh đạo từ đó mới thật sự mang tước vị Ma lập can (Maripgan) (gốc tiếng Triều Tiên bản địa Han hay Gan, nghĩa là "lãnh tụ" hay "vĩ đại", trước đây được sử dụng để phong cho các quý tộc cai trị ở miền nam bán đảo, có thể có một số mối liên hệ với tược vị Mông Cổ/Thổ là "Hãn (Khan). Năm 377, Tân La gửi sứ thần sang Trung Quốc và cũng thiết lập quan hệ với Cao Câu Ly.

Đối mặt với sức ép từ Bách Tế ở phía tây và Nhật Bản ở phía nam,[2] vào cuối thế kỷ thứ 4, Tân La đã liên minh với Cao Câu Ly. Tuy nhiên, khi Cao Câu Ly bắt đầu mở rộng lãnh thổ xuống phía nam, rời đô về Bình Nhưỡng năm 427, Nột Kỳ (Nulji) đã buộc phải liên minh với Bách Tế.

Dưới thời Pháp Hưng Vương (Beopheung, 514–540), Tân La chính thức trở thành một vương quốc, với Phật giáo là quốc giáo, và có hệ thống niên dại riêng. Tân La dần sáp nhập các tiểu quốc của liên minh Già Da (Gaya) bằng áp lực chính trị cũng như chiến tranh, như Kim Quan Già Da (Geumgwan Gaya) vào năm 532 và Đại Già Da (Daegaya) vào năm 562, mở rộng biên giới đến bồn địa sông Nakdong.

Chân Hưng Vương (Jinheung, 540–576) đã lập nên một lực lượng quân sự hùng mạnh. Tân La đã giúp Bách Tế đánh đuổi Cao Câu Ly ra khỏi khu vực bồn địa sông Hán (quanh Seoul), và về sau giành lấy toàn bộ vùng đất chiến lược này từ tay Bách Tế vào năm 553, chấm dứt 120 năm liên minh giữa hai nước. Bên cạnh đó, Chân Hưng Vương cũng lập ra các Hoa Lang (Hwarang).

Giai đoạn đầu của Tân La kết thúc với di sản là chế độ chân cốt (seonggol) cùng cái chết của Chân Đức nữ vương (Jindeok).

Hậu Tân La

Đến thế kỷ thứ 7, Tân La liên minh với nhà Đường tại Trung Quốc. Năm 660, dười thời vua Xuân Thu (Muyeo, l654-661), Tân La chinh phục Bách Tế. Năm 668, dưới thời Văn Vũ Vương (Munmu) và tướng quân Kim Yu-shin, Tân La chinh phục Cao Câu Ly ở phía bắc. Tân La sau đó đã chiến đấu trong gần một thấp kỷ để đẩy các lực lượng Đường ra khỏi bán đảo và cuối cùng thành lập một vương quốc thống nhất và có lãnh thổ xa nhất về phía bắc tới vùng Bình Nhưỡng ngày nay.[3] Phần phía bắc của Cao Câu Ly cũ về sau xuất hiện nhà nước Bột Hải (Balhae).

Thời kỳ giữa của Tân La mang đặc điểm là sự gia tăng quyền lực của quân chủ theo chế độ quý tộc chân cốt (jingol). Điều này được thực hiện theo sau những của cải và thanh thế có được sau khi thống nhất bán đảo, cũng như việc đàn áp thành công các cuộc nổi dậy trong giai đoạn đầu thống nhất, và khiến cho các quân vương có cơ hội thanh trừng các họ tộc mạnh nhất và các địch thủ trong nội bộ triều đình. Hơn nữa, trong giai đoạn kéo dài một thế kỷ từ cuối thế kỷ 7 đến đầu thế kỷ 8, các quân vương đã có những nỗ lực để tước bỏ chế độ quan liêu quý tộc trên lãnh địa của họ bằng cách xây dựng một hệ thống trả công theo tiền lương, hay chức điền (jikjeon, 직전, 職田), thay thế hệ thống cũ, tức hệ thống mà theo đó các quan lại quý tộc sẽ được cấp đất để khai thác với chế độ lộc ấp (nogeup, 녹읍, 祿邑).

Tuy nhiên đến cuối thế kỷ thứ 8, các sáng kiến của hoàng gia đã thất bại trước sự cản trở của thế lực quý tộc bảo thủ. Từ giữa đến cuối thế kỷ 8 đã chứng kiến các cuộc nổi dậy do các chi của gia tộc Kim lãnh đạo và kết quả là đã hạn chế quyền lực của hoàng gia. Nổi bật trong số này là cuộc khởi nghĩa do Kim Daegong lãnh đạo với thời gian lên đến ba năm. Một bằng chứng quan trọng cho sự xói mòn của quyền lực quân vương là hủy bỏ hệ thống chức điền và tái lập hệ thống lộc ấp có lợi cho tầng lớp quý tộc vào năm 757.

Thời kỳ giữa của Tân La kết thúc với vụ ám sát Huệ Cung Vương (Hyegong) vào năm 780, chấm dứt nhánh thừa kế của Tân La Thái Tông (tức Kim Xuân Thu), người đặt nền móng cho việc thống nhất bán đảo. Sự băng hà của Huệ Cung làm bùng lên một cuộc chiến nội bộ rộng khắp trong số các gia đình quý tộc cấp cao của vương quốc Tân La. Với cái chết của Huệ Cung, trong những năm còn lại của Tân La, quân vương đã bị mất nhiều quyền lực về tay các gia đình quý tộc hùng mạnh.

Sau đó, vương quyền Tân La được truyền cố định theo dòng tộc của Nguyên Thánh Vương (785–798), mặc dù tính chính đáng của nó tiếp tục là điều tranh cãi giữa các nhánh khác nhau của gia tộc Kim. Tuy nhiên, giai đoạn giữa của Tân La vẫn là đỉnh cao của vương quốc, quyền lực hoàng gia được củng cố trong một thời gian ngắn, và các nỗ lực để phỏng theo mô hình bộ máy cai trị của Trung Quốc.

Suy yếu và sụp đổ

Khoảng thời gian một thế kỷ rưỡi cuối cùng của nhà nước Tân La là một thời kỳ biến động liên miên và nội chiến, quân vương bị giảm quyền lực xuống rất thấp và thậm chí có thể đánh giá là không có thực quyền, các gia đình quý tộc hùng mạnh đã gia tăng địa vị của mình tại các khu vực bên ngoài kinh đô.

Giai đoạn cuối của thời kỳ này gọi là Hậu Tam Quốc, một thời kỳ ngắn với sự nổi lên của các vương quốc Hậu Bách Tế và Hậu Cao Câu Ly, thực ra bao gồm lực lượng quân sự trên các vùng lãnh thổ tương ứng trong lịch sử, cuối cùng, Tân La bị Cao Ly tiêu diệt.